Họa sĩ Lê Thiết Cương và bộ sưu tập nghệ thuật tối giản

Thương tiếc họa sĩ Lê Thiết Cương: Một tài năng lớn của nền hội họa Việt Nam

Bức Bàn ghế được Lê Thiết Cương triển lãm năm 2018. Các bức vẽ của ông dùng tông xám, đen là chủ đạo. Nhà thơ Nguyễn Thụy Kha từng nhận định tranh Lê Thiết Cương ''khó lường, mỗi bức hầu như chỉ chọn một tông màu chính rồi hòa tan màu sắc ấy trên mặt phẳng tĩnh lặng''. Từ con người, đồ vật, phong cảnh đều được Lê Thiết Cương vẽ đơn giản, đôi khi chỉ bằng các nét gạch, song khiến người xem dành nhiều thời gian để phân tích những tầng ý nghĩa mà ông gửi gắm. — Bức Bàn ghế được Lê Thiết Cương triển lãm năm 2018. Các bức vẽ của ông dùng tông xám, đen là chủ đạo. Nhà thơ Nguyễn Thụy Kha từng nhận định tranh Lê Thiết Cương ”khó lường, mỗi bức hầu như chỉ chọn một tông màu chính rồi hòa tan màu sắc ấy trên mặt phẳng tĩnh lặng”. Từ con người, đồ vật, phong cảnh đều được Lê Thiết Cương vẽ đơn giản, đôi khi chỉ bằng các nét gạch, song khiến người xem dành nhiều thời gian để phân tích những tầng ý nghĩa mà ông gửi gắm.

Ngày 17/7 vừa qua đã trở thành một ngày đen tối cho giới văn chương và hội họa Việt Nam khi thông tin về sự ra đi của họa sĩ Lê Thiết Cương được công bố. Ông đã qua đời ở tuổi 63 sau một thời gian đấu tranh với căn bệnh ung thư hiếm gặp. Sự ra đi đột ngột của ông đã để lại nỗi buồn sâu sắc trong lòng những người yêu nghệ thuật.

Trong suốt cuộc đời mình, Lê Thiết Cương đã để lại dấu ấn không thể phai mờ trong nhiều lĩnh vực của nghệ thuật, bao gồm hội họa, gốm, nhiếp ảnh và giám tuyển của nhiều sự kiện mỹ thuật. Ông được biết đến với phong cách tối giản đặc trưng, một sự đơn giản mà sâu sắc trong từng đường nét, hình khối và màu sắc. Các tác phẩm của ông không chỉ thể hiện sự tinh tế mà còn chứa đựng nhiều tầng ý nghĩa sâu sắc, khiến người xem phải suy ngẫm và chiêm nghiệm.

Phong cách được Lê Thiết Cương áp dụng trong những bức minh họa. Năm 2023, họa sĩ vẽ minh họa bìa cuốn Anh hùng còn chi - di cảo của nhà văn Nguyễn Huy Thiệp, bạn vong niên của ông. Lê Thiết Cương cũng thực hiện tranh bìa cho sách của nhà văn Nguyễn Quang Lập, nhà nghiên cứu Văn Giá, Hoàng Ngọc Hiến, nhà phê bình Nguyễn Thị Minh Thái. Ảnh: Nhã Nam — Phong cách được Lê Thiết Cương áp dụng trong những bức minh họa. Năm 2023, họa sĩ vẽ minh họa bìa cuốn Anh hùng còn chi – di cảo của nhà văn Nguyễn Huy Thiệp, bạn vong niên của ông. Lê Thiết Cương cũng thực hiện tranh bìa cho sách của nhà văn Nguyễn Quang Lập, nhà nghiên cứu Văn Giá, Hoàng Ngọc Hiến, nhà phê bình Nguyễn Thị Minh Thái. Ảnh: Nhã Nam

Một trong những tác phẩm tiêu biểu của Lê Thiết Cương là bức sơn dầu ‘Độc thoại’, một tác phẩm mà trong đó ông đã thể hiện một cách xuất sắc phong cách tối giản của mình. Bên cạnh đó, ông còn thực hiện nhiều bức vẽ minh họa cho các cuốn sách nổi tiếng, bao gồm ‘Anh hùng còn chi – di cảo’ của nhà văn Nguyễn Huy Thiệp và nhiều sách khác của các nhà văn, nhà nghiên cứu khác. Những tác phẩm này không chỉ giúp làm giàu thêm nội dung của các cuốn sách mà còn thể hiện rõ tài năng và sự sáng tạo của Lê Thiết Cương.

Một trong tác phẩm gốm cuối cùng của Lê Thiết Cương, hoàn thiện hôm 31/5. Trên thân bình, họa sĩ trích một câu trong truyện ngắn Tướng về hưu của nhà văn Nguyễn Huy Thiệp: ''Cả đời cha tôi gắn với súng đạn chiến tranh''. Năm 1985, ngày nào họa sĩ cũng đạp xe sang Bát Tràng. Nhờ đó, ông học được các công đoạn làm gốm, từ củi lửa, vuốt nặn, vào lò, ra lò, hình thành niềm yêu thích vật liệu. Họa sĩ từng cho rằng mỹ thuật của người Việt nằm trong gốm. — Một trong tác phẩm gốm cuối cùng của Lê Thiết Cương, hoàn thiện hôm 31/5. Trên thân bình, họa sĩ trích một câu trong truyện ngắn Tướng về hưu của nhà văn Nguyễn Huy Thiệp: ”Cả đời cha tôi gắn với súng đạn chiến tranh”. Năm 1985, ngày nào họa sĩ cũng đạp xe sang Bát Tràng. Nhờ đó, ông học được các công đoạn làm gốm, từ củi lửa, vuốt nặn, vào lò, ra lò, hình thành niềm yêu thích vật liệu. Họa sĩ từng cho rằng mỹ thuật của người Việt nằm trong gốm.

Chăn trâu - tranh gốm ghép của Lê Thiết Cương. Các mảnh gốm được họa sĩ ghép tỉ mỉ, tối giản màu sắc, thể hiện một trong số đề tài ông yêu thích là văn hóa Việt, với hình ảnh nông dân, con trâu, cái liềm. — Chăn trâu – tranh gốm ghép của Lê Thiết Cương. Các mảnh gốm được họa sĩ ghép tỉ mỉ, tối giản màu sắc, thể hiện một trong số đề tài ông yêu thích là văn hóa Việt, với hình ảnh nông dân, con trâu, cái liềm.

Lê Thiết Cương còn có một tình yêu đặc biệt với gốm, một vật liệu mà ông tin rằng hội tụ đủ thiên, địa, nhân, ngũ hành. Ông đã mang hội họa vào gốm để làm mới và tôn vinh vật liệu này. Các tác phẩm gốm của ông không chỉ thể hiện sự tinh tế và tỉ mỉ mà còn chứa đựng nhiều ý nghĩa sâu sắc, thể hiện quan niệm của ông về cuộc sống và nghệ thuật.

Trong sự nghiệp, Lê Thiết Cương còn dành tình yêu đặc biệt với gốm, cho biết chỉ có vật liệu này mới hội tụ đủ thiên, địa, nhân, ngũ hành kim, mộc, thủy, hỏa, thổ. Tiếc nuối khi các làng gốm cổ đang dần mai một, ông mang hội họa vào gốm để làm mới, tôn vinh vật liệu, đưa gốm đến gần mọi người.

Trong suốt sự nghiệp của mình, Lê Thiết Cương đã không ngừng tìm kiếm và khám phá các hình thức nghệ thuật khác nhau. Ông đã kết hợp với các nhà văn, nhà điêu khắc và các nghệ sĩ khác để tạo ra các dự án nghệ thuật độc đáo, thể hiện sự sáng tạo và đam mê không giới hạn của mình đối với nghệ thuật.

Lê Thiết Cương tốt nghiệp trung học năm 1984, sau đó theo học tại trường Sân khấu - Điện ảnh Hà Nội từ năm 1985 đến năm 1990. Ông có hơn 30 năm theo đuổi phong cách hội họa tối giản, thực hành và thể nghiệm qua nhiều nhánh rẽ khác nhau: đậm nhạt, hòa sắc, hình và nét. Ông từng nói về quan điểm sáng tác: ''Tối giản là tôi, tôi là tối giản. Tối giản là 'cá tính cốt tử' của tôi, là ADN, là vân tay, là người nào của ấy, là căn cước tôi". Họa sĩ còn có duyên viết phê bình, đã ra mắt cuốn Thấy (2017), Trò chuyện với hội họa (2025). Trong vai trò nhà phê bình, ông "chỉ dựa trên chính bức tranh để phân tích và đưa ra nhận định, tuyệt đối không nghe tác giả nói về tác phẩm của họ". — Lê Thiết Cương tốt nghiệp trung học năm 1984, sau đó theo học tại trường Sân khấu – Điện ảnh Hà Nội từ năm 1985 đến năm 1990. Ông có hơn 30 năm theo đuổi phong cách hội họa tối giản, thực hành và thể nghiệm qua nhiều nhánh rẽ khác nhau: đậm nhạt, hòa sắc, hình và nét. Ông từng nói về quan điểm sáng tác: ”Tối giản là tôi, tôi là tối giản. Tối giản là ‘cá tính cốt tử’ của tôi, là ADN, là vân tay, là người nào của ấy, là căn cước tôi”. Họa sĩ còn có duyên viết phê bình, đã ra mắt cuốn Thấy (2017), Trò chuyện với hội họa (2025). Trong vai trò nhà phê bình, ông “chỉ dựa trên chính bức tranh để phân tích và đưa ra nhận định, tuyệt đối không nghe tác giả nói về tác phẩm của họ”.

Lê Thiết Cương sáng tác tranh Phóng sinh , lấy cảm hứng từ thơ Đặng Đình Hưng, ra mắt tại triển lãm năm 2021. Tính đến khi nhà thơ mất năm 1990, họa sĩ làm học trò của ông sáu năm. Thời gian ấy, Lê Thiết Cương được học về nghệ thuật nói chung, trong đó có hội họa. '' Ông là người đã phát hiện ra hạt tối giản trong tôi và vun đắp tôi đi theo con đường này'', họa sĩ từng nói.
Sinh thời, nhà thơ Đặng Đình Hưng có những sáng tác theo trường phái tối giản. Trong đó, ông không nhấn mạnh ở câu chuyện mà tập trung vào từ ngữ. Nhà nghiên cứu Nguyễn Thị Thúy Hạnh phân tích: ''Đặng Đình Hưng tìm cách chơi giữa khoảng cách chữ cái hoặc dấu, chủ ý làm gián đoạn tính liên tục của âm thanh và hình ảnh''. — Lê Thiết Cương sáng tác tranh Phóng sinh , lấy cảm hứng từ thơ Đặng Đình Hưng, ra mắt tại triển lãm năm 2021. Tính đến khi nhà thơ mất năm 1990, họa sĩ làm học trò của ông sáu năm. Thời gian ấy, Lê Thiết Cương được học về nghệ thuật nói chung, trong đó có hội họa. ” Ông là người đã phát hiện ra hạt tối giản trong tôi và vun đắp tôi đi theo con đường này”, họa sĩ từng nói.
Sinh thời, nhà thơ Đặng Đình Hưng có những sáng tác theo trường phái tối giản. Trong đó, ông không nhấn mạnh ở câu chuyện mà tập trung vào từ ngữ. Nhà nghiên cứu Nguyễn Thị Thúy Hạnh phân tích: ”Đặng Đình Hưng tìm cách chơi giữa khoảng cách chữ cái hoặc dấu, chủ ý làm gián đoạn tính liên tục của âm thanh và hình ảnh”.

Với sự ra đi của Lê Thiết Cương, giới văn chương và hội họa Việt Nam đã mất đi một tài năng lớn, một người đã cống hiến cả cuộc đời mình cho nghệ thuật. Tuy nhiên, những tác phẩm và di sản nghệ thuật của ông sẽ tiếp tục được nhớ đến và tôn vinh như một phần quan trọng của nền văn hóa và nghệ thuật Việt Nam. Chúng ta sẽ luôn nhớ đến ông như một người nghệ sĩ tài năng, một tấm gương sáng cho nhiều thế hệ nghệ sĩ trẻ.